TANZİMAT DÖNEMİNDE İSTANBUL

19. yüzyılda Batı'da başlayan sanayi devriminin sonuçları dünyanın çehresini hızla
değiştirdi. Gücünü büyük ölçüde kaybeden Osmanlı, bu gelişme karşısında büsbütün
çaresiz kaldı. Sanayi devrimi şehircilik anlayışını ve pratiğini de değiştiriyordu. Bugün
de, gezdiğimiz birçok şehrin belirleyici karakterini 19. yüzyılda edindiğini gözlemleriz. Bu yüzyıl, modern dünyayı, bildiğimiz dünyayı başlatır. Ondan öncesini anlamak için fazladan bir zihni çabaya ihtiyacımız vardır. Ondan sonrası ise çok daha aşinadır. Batı'nın kapı komşusu olan Osmanlı'nın ve İstanbul'un dünyayı saran sanayi devrimi etkilerine kayıtsız kalması mümkün değildi.

Nitekim, Osmanlı da zorunluğu kavramış ve önceki arayışlarından çok daha kapsamlı bir
yenileşme programını başlamıştı..

Bu yeni anlayış, İstanbul'un yoğun yerleşim alanları ndan önce o kadar fazla meskûn olmayan, Halic'in kuzeyindeki bölgelerde kendini gösterdi. Beyoğlu'nun tarihi, bunun böyle olmasının koşullarını hazırlamıştır. Galata semti, bir Cenova kolonisi olduktan sonra bu Doğu Akdeniz kentinde hep Batı dünyasını temsil etmişti. Osmanlılar da diplomatik ilişki kurdukları ülkelere, elçilikleri için o yakada yer vermiş, böylece bu bölge İstanbul'dan farklı ve Batı'ya
yakın bir çizgide gelişmişti. Batı'dan gelen yeni şehircilik anlayışının, bu tür bir fiziğe
ve nüfusa sahip olan bu bölgede yerleşmesi doğaldı.
Böylece şehir, bu yüzyılda, yeni bir medeniyet yörüngesine girdi ve o medeniyetin
şehircilik ilkelerine göre biçimlenmeye başladı. Ne var ki, bu sıralarda Osmanlı
ekonomisi ağır sıkıntıdaydı. Onun için değişim yavaş ve kısmi oldu. 18. yüzyıldan bu yana, artık yoksul bir şehir olmuştu İstanbul. Sermaye yayılmadığı için, erken Avrupa kapitalizminin yarattığı görkemliliğe erişememişti. Bugün de bu yoksulluğu açıkça görebiliyoruz.
Tanzimat'ın İstanbul'a biçim verme girişimini, daha önceki büyük değişmeler arasında
en çok Constantinus'un çabasına benzetebiliriz. Yapılanla yapılmak istenen arasında
uyum sağlanması bakımından ikisi de, yeni bir kent yaratmak üzere girişilmiş planlı
çabalardır. İki sinde de, şehrin bütününü gören bir gözün varlığı bellidir.
Daha önce de Osmanlılar şehri Batılılaştırmaya çalışmış, Moltke, Arnodin, Bouvard gibi
şehircilere proje ısmarlamış, ama ayakları yere basmayan bu projelerden sonuç
çıkmamıştı. İimdi daha gerçekçi ve pratik bir programla işe başlanacaktı.
Geleneksel Topkapı Sarayı'na son köşkü yaptıran Abdülmecit aynı zamanda
Dolmabahçe Sarayı'nı inşa ettirerek oraya taşınma kararını veren padişahtır.
Topkapı'dan Dolmabahçe'ye fiziksel mesafe birkaç kilometreyi geçmez, ama padişah
bu yer değiştirmeyle birlikte, aslında bir medeniyetten öbürüne geçiyordu (tabii bütün
bu süreci başlatanın babası II. Mahmut olduğunu unutmamalıyız). İstanbul'da "Batı",
kuzeydeydi. Saray kuzeye taşınınca, doğal olarak, ordu da onu izledi. Modernleştirilen
ordu bu yakada yapılmış yeni kışlalara yerleştirildi. Teşvikiye'de yapılan cami ve karakol, adının da gösterdiği gibi, bu yakada yerleşimi teşvik ediyordu.
Ulaşım sorunları, modernleşmede itici güç oldu. Örneğin köprülerin yapılması belirleyici
bir değişimdi. Çok eskiden beri düşünülen köprüler gerçekleşti. Saray Batı'ya giderken eski şehri
büsbütün gözden çıkarmamış, köprülerle yedeğine bağlamıştı. Demiryolu Sirkeci'ye
geldi; buharlı vapurlar Anadolu yakasından ve Adalar'dan insanları köprüye taşımaya
başladı. Önce atlı, sonra elektrikli tramvay ulaşımı hızlandırdı, ayrı yaşamaya alışmış semtleri
birbirine bağladı. Londra'dan sonra dünyada yapılmış ikinci "metro" olan Tünel, iş
merkezi Galata ile konut alanı Beyoğlu arasında gidiş gelişi kolay laştırdı.
"Hasta ada m" diye anılan Osmanlı devletinin gücü bu kadarına yetti gene de. Özellikle
yangınlardan sonra, eski şehrin dar sokaklarını genişletmeye, düzenli hale getirmeye
çalıştılar. Gece aydınlatması başladı. Kamusal eğlence kavramı doğdu. Bütün eksiklere
rağmen, b unlar önemli değişikliklerdi.